Achtergronden
In heel wat voorstellingen van de geboorte van Jezus lijkt Jozef slechts een marginale rol te hebben. Dat is te zien in vroege voorstellingen van Jezus' geboorte: meestal zit Jozef een beetje verbouwereerd in een hoekje. Soms verbergt hij zijn gezicht in zijn armen.
In het Bijbelboek Matthëus (1: 18–25) wordt verteld dat Jozef al getrouwd is met Maria als hij er achter komt dat Maria zwanger is. Eigenlijk wil hij de relatie beëindigen totdat hij een droom krijgt waarin een engel verschijnt. Deze vertelt hem dat het kind is verwekt door de kracht van de Heilige Geest. Jozef laat zich overtuigen en verstoot Maria niet, maar geeft het kind zelfs de naam die hem in de droom is verteld is: ‘Jezus’. Jozef wordt hiermee de juridische vader van Jezus. Maar meer dan een soort pleegvader kan hij ook niet zijn. Hij is immers niet de echte vader van Jezus — anders zou de bijzondere status van het kind ondermijnd worden. Jozef wordt daarom als oude man afgebeeld, met een stok en grijze haren — als iemand die in ieder geval niet meer in staat wordt geacht een kind te verwekken. Hij symboliseert ook het Oude Testament, in tegenstelling tot het ‘nieuwe geloof’.
Vanaf de late middeleeuwen krijgt Jozef een wat actievere rol in de kerstvoorstellingen. We zien hem staan met een kaarsje of aangestoken lantaarntje in zijn hand. Dit vaak voorkomende motief is ten eerste een verwijzing naar het nachtelijk tijdstip en ten tweede een vergelijking van het zwakke aardse licht met het grote, nieuwe licht op de wereld: Jezus. Deze voorstelling komt voort uit de Revelationes van Sint Birgitta van Zweden: “… Terwijl Maria zo in gebed was, de handen geheven, werd plotseling het Kind geboren, omstraald door een zodanig helder, goddelijk licht, dat de zon hierbij geheel onzichtbaar werd, alsook Jozefs zwakke kaars, welks aardse licht geheel door het goddelijke licht werd vernietigd …”
Op laatmiddeleeuwse, vooral Westeuropese voorstellingen ontwikkelt Jozef zich soms tot een soort huisman: hij kookt soep of droogt luiers. Hij scheurt zijn sokken tot windsels voor het kind, om maar te benadrukken hoe armoedig de omstandigheden zijn waarin Jezus geboren wordt. Deze voorstellingen worden geïnspireerd door legendes en andere vertellingen buiten de Bijbel. Doordat Jozef als pleegvader wordt gezien, als beschermer van de hulpeloze Jezus en Maria, krijgt dit motief een letterlijke uitwerking in de kunstvoorstellingen. In latere tijden wordt er meer en meer belang gehecht aan deze rol van Jozef als nutritor Domini, voedstervader van Jezus.
Blijkbaar spreken deze huiselijke taferelen de beschouwers aan. Doordat Jozef de huishoudelijke plichten op zich neemt, kan Maria een verstilde en heilige rol aannemen. Zij is vermoeid door de bevalling of in aanbidding voor het kindje Jezus. Omdat zij de moeder is van Jezus, zien we haar bijna nooit in de weer met huishoudelijk werk. Als Jozef niet bezig is, zijn er wel vroedvrouwen te zien, die zich bezighouden met de verzorging van het kindje Jezus.
Het is de omgekeerde wereld van het gewone gezin in de late middeleeuwen, waarin de man des huizes werkt en het inkomen inbrengt en de vrouw voor het huishouden en de kinderen zorgt. Jozef is in dat opzicht een soort van pantoffelheld. Zeker in kluchtspelen uit deze tijd wordt Jozef meer en meer belachelijk gemaakt. Pas vanaf de zestiende eeuw beelden kunstenaars Jozef jonger af, als sterke timmerman in de bloei van zijn leven. De Heilige Familie dient dan juist als rolmodel.
Welke Jozefs zijn opgenomen in deze verzameling? In principe komen alle afbeeldingen waarop Jozef een actieve huishoudelijke rol heeft in aanmerking. Dit in tegenstelling tot de grote hoeveelheid voorstellingen waarop Jozef slechts passief toekijkt. De Jozefs zijn ingedeeld in een aantal categorieën, namelijk: vuur maken, koken, luiers drogen, knippen en snijden en bedienen. In de categorie overig worden alle Jozefs geplaatst, die niet ingedeeld kunnen worden in één van de eerder genoemde categorieën, maar wel een actieve handeling verrichten. Voorbeelden hiervan zijn brood snijden, hout sprokkelen en spelen met Jezus.
Alle voorstellingen waarop vroedvrouwen de hiervoor genoemde taken uitoefenen zijn niet opgenomen. Deze drukbevolkte geboortescenes worden overigens voor zowel de geboorte van Jezus als de geboorten van Maria en Johannes de Doper gebruikt, zoals te zien is op onderstaande afbeeldingen.
Er is in de kunst ook een voorstelling, die makkelijk te verwarren is met een huishoudelijke Jozef. Het typische schoenen uittrekken blijkt namelijk ook bij een ander bijbels figuur voor te komen. In Exodus 3 wordt verhaald hoe Mozes de schapen en de geiten hoedt voor zijn schoonvader Jethro. Op zoek naar een afgedwaald lammetje ziet hij opeens een braambos in brand staan. De takken worden echter niet verteerd door het vuur. Mozes besluit het wonderlijke verschijnsel van dichtbij te bekijken, maar wordt tegengehouden door de stem van God:
“Kom niet dichterbij”, waarschuwde de HEER, “en trek je sandalen uit, want de grond waarop je staat, is heilig. Ik ben de God van je vader, de God van Abraham, de God van Isaak en de God van Jakob.”(NBV, Exodus 3:6).
God belooft Mozes vervolgens dat hij het volk van Israël zal bevrijden van de Egyptenaren en hen brengen naar het Beloofde Land. Mozes moet de Israëlieten uit Egypte leiden.
Deze afbeelding betreft een fresco in de middeleeuwse kloostergang naast de dom van Brixen (Italië) en staat links van een geboortescene met Maria en Jezus. Waarschijnlijk heb ik er daarom in eerste instantie een Jozef in gezien. Door de naam Moyses erboven en dankzij de tip van een iconograaf, valt deze afbeelding nu buiten de verzameling. Wel interessant om nog eens te onderzoeken wat een eventueel verband tussen deze afbeeldingen kan zijn …
